Bij de rijksoverheid moet er een structurele rem komen op het uit de hand lopen van ict-projecten. Dat stelt de Tijdelijke Commissie ICT-projecten in zijn eindrapport 'Naar grip op ICT'. De commissie doet in het rapport 34 aanbevelingen. Volgens voorzitter en VVD-kamerlid Ton Elias moet De Tweede Kam er alle aanbevelingen overnemen. 'Anders krijgen we een herhaling van zetten en komt er wéér geen structurele oplossing voor de ict-problemen.'
In zijn toespraak bij de presentatie benoemde voorzitter Elias als rode draad van het eindrapport 'de onoverzichtelijke boel op ict-gebied bij het Rijk zonder scherp uitgangspunt, goede beheersing en aansturing'. Elias haalde vervolgens drie van de 34 aanbevelingen voor het voetlicht (zie kader onderaan voor 'Constateringen aanbevelingen').
De eerste aanbeveling, om het rijk meer controle op ict te geven, betreft de oprichting van een tijdelijke ICT-autoriteit - vijf tot zeven jaar actief - die orde moeten brengen in de chaos. Dit Bureau ICT-toetsing (BIT) moet een kleine, efficiënte en slagvaardige organisatie worden. Alle projecten van de rijksoverheid boven de vijf miljoen euro, waarbij ict een belangrijke rol speelt, moeten door het BIT getoetst worden aan de hand van tien basisregels. Elias bestempelt deze regels als 'boerenverstandregels'. Deze regels moeten ervoor zorgen dat goed wordt nagedacht over het hoe en waarom van een ict-project, vóórdat het van start gaat.
Niet in een la
De tweede aanbeveling is om het totaaloverzicht van de kosten en de baten bij het Rijk weer in ere te herstelen. Dat overzicht moet inclusief personeels-, beheer- en onderhoudskosten én een vergelijkende analyse zijn. Elias: 'Dat overzicht moet terug te vinden zijn op het ict-dashboard van het Rijk. Dat dashboard moet wel sterk worden verbeterd. Nu staan alle ict-projecten op groen en dat is bespottelijk.'
De derde aanbeveling heeft betrekking op de ict-aanbestedingen bij de overheid. Daar gaat volgens de commissie veel mis. 'De relatie tussen de overheid en leveranciers is onvolwassen en bevat perverse prikkels', constateert Elias. De commissie doet hiervoor ter verbetering een aantal aanbevelingen, zoals het beter benutten van de mogelijkheden van de Aanbestedingswet (bijvoorbeeld het weren van wanpresterende leveranciers), een gedragscode voor leveranciers, en het verpicht ovelreggen met de markt voor en/of tijdens aanbestedingstrajecten.'
Wanprestatie
Hij stelt vast dat het contractmanagement bij ict-projecten moet verbeteren. Zo komen meerwerk en het 'uurtje/factuurtje' te vaak voor tijdens de uitvoering van het project. Ook moeten opdrachtgevers standaard ontsnappingsclausules en wijzigingsprocedures in contracten opnemen, vindt hij. Ook zegt Elias dat het dagelijkse kost moet zijn dat een contract na ondertekening niet in een la verdwijnt, maar tijdens het project daadwerkelijk wordt gebruikt. 'En rechtszaken worden bij wanprestatie normaal', vindt hij.
Daarnaast wijst de voorzitter er op dat er ook een verantwoordelijkheid ligt bij de Tweede Kamer om geen onmogelijke projecten voor te stellen. 'Ik ken maar twee voorbeelden uit het verleden, van de staatssecretarissen De Jager en Wiebes, die tegen de Kamer zeiden: 'wat u voorstelt, is qua ict onuitvoerbaar.'
Samengevat
De tijdelijke commissie ICT heeft vanaf 2012 onderzoek gedaan naar ict-projecten van de overheid. De commissie bestaat uit de Kamerleden: Ton Elias (VVD, voorzitter), Paul Ulenbelt (SP, ondervoorzitter), Manon Fokke (PvdA), Hanke Bruins Slot (CDA) en Paul van Meenen (D66).
Voorzitter Elias vat samen: 'We zochten naar een rode draad en patronen van fouten bij de ict-projecten van het Rijk. Vooral met de bedoeling om oplossingen aan te dragen, die herhaling kunnen voorkomen. Eerdere pogingen om steeds maar weer terugkerende ict-ellende aan te pakken hebben helaas gefaald. We hopen dat de Tweede Kamer nu een keer doorzet en onze aanbevelingen in samenhang overneemt. Gebeurt dat niet, dan blijft dit doorzieken, zo vreest onze commissie.'
Conclusies en aanbevelingen
De Tijdelijke commissie ICT stelt het volgende vast:
1. De rijksoverheid heeft haar ict-projecten niet onder controle.
2. De politiek beseft het niet, maar ict is overal.
3. De rijksoverheid maakt haar ict-beleidsambities niet waar.
4. De verantwoordings- en besluitvormingsstructuur bij ict-projecten is zeer gebrekkig.
5. De rijksoverheid heeft onvoldoende inzicht in de kosten en baten van haar ict.
6. De ict-kennis van de rijksoverheid schiet tekort.
7. Het ict-projectmanagement is zwak.
8. Ict-aanbestedingstrajecten bevatten perverse prikkels.
9. Het contractmanagement bij ict-projecten is onprofessioneel.
10. Het ontbreekt de rijksoverheid aan lerend vermogen op ict-gebied.
Samengevat beveelt de commissie het volgende aan:
1. Er wordt een tijdelijke ict-autoriteit opgericht, die als sluis zal functioneren: het BIT (Bureau ict-toetsing).
2. De Kamer neemt in haar Reglement van Orde op dat moties en initiatiefwetsvoorstellen op verzoek van een Kamerlid kunnen worden getoetst door het BIT.
3. De Kamer vergroot het eigen ict-bewustzijn, bijvoorbeeld door ict op te nemen in het introductieprogramma voor nieuwe Kamerleden en geregeld contact te hebben met het BIT.
4. De Kamer gaat meer gebruikmaken van bestaande instrumenten zoals de Regeling Grote Projecten, en gaat met deze intensievere informatievoorziening ook daadwerkelijk iets doen.
5. Het kabinet overweegt voortaan expliciet en structureel de mogelijke gevolgen en risico's van zijn besluiten vanuit ict-perspectief.
6. De rijksoverheid brengt meer centrale sturing aan in haar ict-beleid, onder andere door één minister verantwoordelijk te stellen voor het beleid rondom de beheersing van ict-projecten.
7. De cio-Rijk krijgt per direct meer bevoegdheden en doorzettingsmacht in de uitvoering van het algemene ict-beleid.
8. De besparingen en maatschappelijke opbrengsten van het algemene ict-beleid worden zichtbaar gemaakt.
9. De rijksoverheid ziet daadwerkelijk toe op naleving van haar pas-toe-of-leg-uit-beleid rondom opensourcesoftware en open standaarden.
10. Ga door met de centralisatie van ict-inkoop en rijksbrede ict-voorzieningen.
11. De rollen en verantwoordelijkheden binnen alle ict-projecten van de rijksoverheid, inclusief die van publiekrechtelijke zelfstandige bestuursorganen, zijn duidelijk belegd. Er is altijd één bewindspersoon eindverantwoordelijk voor een ict-project met een groot publiek belang.
12. De departementale cio's geven meer prioriteit aan de beheersing van ict-projecten en krijgen meer doorzettingsmacht.
13. De kwaliteit van informatie over grote en risicovolle ict-projecten wordt verbeterd in de jaarrapportages; het Rijks ict-dashboard gaat zo spoedig mogelijk zinnige informatie bevatten.
14. De rijksoverheid verzamelt en analyseert continu en structureel de gegevens van zo veel mogelijk ict-projecten en het projectmanagement maakt gebruik van de gevonden patronen.
15. De rijksoverheid zorgt ervoor dat zij in staat is rijksbreed een goede prioritering te maken van ict-projecten.
16. De zakelijke rechtvaardiging wordt niet alleen bij de start maar tijdens het hele ict-project gebruikt.
17. Er komt een verplichte starttoets bij projecten van meer dan 5 miljoen euro met een belangrijke ict-component.
18. Er komt een jaarlijks totaaloverzicht van de ict-kosten bij de rijksoverheid.
19. De rijksoverheid neemt genoeg ict-experts in dienst.
20. Er komt een centraal en structureel ict-opleidingsprogramma voor opdrachtgevers en projectleiders binnen de rijksoverheid.
21. ict wordt een vast onderdeel van interne opleidingen voor álle rijksambtenaren.
22. De departementale cio ziet erop toe dat rollen en verantwoordelijkheden helder zijn belegd.
23. De rijksoverheid zorgt ervoor dat alle betrokkenen voortaan expliciet belang hebben bij een succesvolle afronding van het project.
24. De uitvoerders en álle managementlagen dienen hun ambtelijke top en bestuurders te voorzien van realistische informatie over de voortgang van een project.
25. Onderdeel van het personeelsbeleid bij de rijksoverheid wordt de eis dat medewerkers voldoende ict-kundig zijn om hun functie te kunnen vervullen.
26. De rijksoverheid is verplicht om voor en/of tijdens aanbestedingstrajecten altijd te overleggen met de markt op basis van een pas-toe-of-leg-uit-beleid.
27. Het functioneel aanbesteden wordt verplicht in pas-toe-of-leg-uit-beleid.
28. Resultaten van een leverancier uit het verleden worden voortaan meegewogen in de beoordeling van aanbiedingen.
29. Er komt een gedragscode voor ict-leveranciers, inclusief definities voor goed opdrachtgeverschap, opdrachtnemerschap en bijbehorende zorgplicht.
30. De mogelijkheden van de Aanbestedingswet worden voortaan beter benut.
31. De departementale cio ziet erop toe dat de rijksoverheid zich als opdrachtgever in ict-projecten professioneler en betrokkener opstelt.
32. De rijksoverheid vermijdt meerwerk en uurtarieven en zet hierbij eventuele perverse prikkels om in positieve prikkels.
33. In contracten staan altijd ontsnappingsclausules en wijzigingsprocedures.
34. Een contract verdwijnt na ondertekening niet in een la, maar wordt tijdens het project daadwerkelijk gebruikt. Rechtszaken worden bij wanprestatie normaal
Lees ook