Ton Elias: BIT krijgt voldoende macht

Ton Elias, voorzitter van de Tijdelijke commissie ICT-projecten bij de overheid, is niet onder de indruk van de kritiek op het voorstel om een Bureau ICT-toetsing (BIT) op te richten. Deze tijdelijke ict-autoriteit moet de komende vijf tot zeven jaar orde scheppen in de ict-chaos van het Rijk. Nee, stelt Elias, BIT wordt geen bureaucratisch gremium en ja, het wordt een controlelichaam dat voldoende macht krijgt om ict-projecten en -trajecten tegen te houden. Een vraaggesprek.

Heeft de commissie zich voor Bureau ICT-toetsing (BIT) laten inspireren door de 'stop-knop' die de Amerikaanse overheid gebruikt voor ict-projecten die dreigen te ontsporen?
Ton Elias: Wij hebben ons vooral laten inspireren door de Raines' Rules, een set regels waarmee een begrotingsautoriteit van de Amerikaanse federale overheid ict-projecten vooraf toetst en vervolgens besluit of een overheidsdienst er geld voor krijgt. Deze regels - noem het boerenverstand - hebben we voor de Nederland vertaald in tien BIT-regels. Het gaat daarbij niet alleen om het toetsen van het proces, maar vooral om de inhoud en de kwaliteit van een project. Is er bijvoorbeeld wel nagedacht over de meerwaarde voor de eindgebruiker? En - ander voorbeeld - is er wel één eindverantwoordelijke die in dienst is van de rijksoverheid?

Het Bureau ICT-toetsing wordt tijdelijk in het leven geroepen om voor vijf jaar, en indien nodig zeven jaar, alle ict-projecten en -trajecten van de overheid boven de vijf miljoen euro te toetsen aan de hand van deze tien basisregels. Het streven is om met de BIT in april of mei volgend jaar te starten.

Mensen uit de ict-sector vinden het plan van de commissie om zo'n toetsingsbureau op te richten een bureaucratische wassen neus. Wat vindt u van deze kritiek?
Ondoordacht. Want het moet zéker geen wassen neus worden, natuurlijk. BIT is geen nieuw bureaucratisch orgaan, maar wordt een kleine, wendbare organisatie, ondergebracht bij het kleine ministerie van Algemene Zaken. Regelmatig vliegen mensen van het kaliber Chris Verhoef en Lineke Sneller in om een project te beoordelen. In tegenstelling tot vele andere rijksbureaus beschikt BIT straks over machtsmiddelen om projecten die niet goed zijn, tegen te houden. Het BIT wordt bij voorkeur bij wet opgericht; ministers moeten zich ook houden aan de uitspraken van BIT.

Reken maar dat wanneer BIT een project bij departement X verbiedt, dit doorwerkt in de besluitvorming bij departement Y. Naar zoiets wordt in Den Haag nauwlettend gekeken. Zo werkt dat in de politieke wereld. Als ons voorstel in de ict-wereld is aangekomen als een nieuw ambtelijk wormvormig aanhangsel dan wil ik die indruk zo nadrukkelijk als maar mogelijk is wegnemen.

Controle of beleid

Nu is er al een tijd een Rijks-cio en sinds kort ook een nationale commissaris digitale overheid. Kunnen die niet de grote ict-zaken in de gaten houden?
Nee, dat zijn mensen die zich bezighouden met ict-beleid; BIT is voor de controle en het ingrijpen, indien noodzakelijk. In ons rapport merken wel op dat die cio-laag bij het Rijk moet worden versterkt. Cio's moeten scherper beleid kunnen voeren. De ambities zijn hoog, maar bij veel departementen praten ze niet mee op het allerhoogste niveau. Dat moet veranderen.

In het rapport wordt herhaaldelijk gesproken over een gebrek aan ict-kennis bij het Rijk. Uw commissie pleit voor het aannemen van mensen die verstand van ict hebben. Toch werken er bij de rijksoverheid duizenden automatiseerders, bijvoorbeeld bij de politie, defensie en de belastingdienst. Is dat niet in tegenspraak met wat de commissie zegt?
Nu zijn dat net drie rijksonderdelen die wij niet hebben onderzocht. Toch hebben we in ons onderzoek geconstateerd dat er onvoldoende kennis bestaat. Niet alles gaat fout bij het Rijk, maar het gaat om het bestrijden van de uitwassen. Dat er bijvoorbeeld rond een groot project bij een ministerie intern nog slechts drie man rondlopen met verstand van zaken en dat de aansturing in handen ligt van een aantal ingehuurde externen die bezig zijn tweehonderd zzp'ers aan te trekken. Dat kan echt niet meer. Daarom stellen wij voor: neem meer hooggekwalifeerde ict'ers en zorg voor een flexibeler loongebouw om dit voor elkaar te boksen.

In het bedrijfsleven gaat ook een hoop fout...
Ja, maar in het bedrijfsleven ligt het kostenbewustzijn hoger. Daar wordt sneller besloten een ict-project te stoppen, ook al heeft het al drie miljoen gekost. Bij de overheid durft men dat niet en gaat men door. Dan wordt het een etterende wond.

Omineuze bedrijfscultuur

Tijdens uw toespraak bij de presentatie van het rapport 'Naar grip op ICT' refereerde u aan de 'zaak Ordina' waarbij tv-programma Zembla de automatiseerder verweet bij een aantal aanbestedingen frauduleuze handelingen te hebben gepleegd. Zijn er in het parlementaire onderzoek ook andere fraudegevallen opgedoken?
Nee, maar dat zeg ik met de nodige terughoudendheid. De commissie heeft de nodige suggesties gekregen, ook tijdens de hoorzittingen, dat externe partijen hun macht zouden hebben misbruikt. Maar ondanks onze verzoeken om daarvoor desnoods anoniem met feiten en harde bewijzen te komen, hebben we niets boven tafel gekregen. Geen corruptie, geen smeergeld, geen omkoping. We hebben het aan allerlei informanten gevraagd en aan de informanten van die informanten, maar we kregen geen namen en rugnummers.

In de ict-wereld circuleren een hoop geruchten. Dat behoort tot de cultuur. Dat vinden we als commissie wel omineus. Zolang er echter niets bewezen kan worden, bestaat er ook geen grond om forensisch onderzoek te doen of naar het Openbaar Ministerie te stappen. Ook rond de zaak Ordina, die pas na ons rapport bekend werd, is er nog een hoop onduidelijk. Een van onze aanbevelingen is in ieder geval het invoeren van een gedragscode voor ict-leveranciers, inclusief definities voor goed opdrachtgeverschap, opdrachtnemerschap en bijbehorende zorgplicht.

Voortgang

Wat is nu de planning?
Nu dit lijvige rapport er ligt ga ik eerst maar eens een weekje met vakantie. Daarna komt er een Kamer-debat over onze 34 aanbevelingen. In de ogen van de commissie moeten ze integraal worden overgenomen. Anders begint het hele liedje weer opnieuw en krijgen we over een paar jaar het 'rapport Pechtold' waarin staat dat het Rijk de ict nog steeds niet onder controle heeft. Dat willen we echt niet!